Dokładna data wybudowania pierwszego kościoła w Opalenicy, ze względu na stan zachowania źródeł, jest trudna do ustalenia. Musiało to jednak nastąpić przed rokiem 1394. Wtedy bowiem po raz pierwszy wspomniany jest w dokumencie pleban Mikołaj, który otwiera poczet znanych z imienia opalenickich proboszczów. Wiadomo także, że parafia założona została po roku 1298, gdyż nie była wymieniona w dokumencie z tego roku, dotyczącym rozgraniczenia nowych archidiakonatów poznańskiego i pszczewskiego.
Dla Opalenicy zachował się dokument fundacyjny kościoła, co jest rzadkością dla kościołów wielkopolskich. Dokument ten jest jednym z najważniejszych źródeł do historii kościoła i miasta, w nim bowiem po raz pierwszy określono Opalenicę jako miasto. Dokument fundacyjny kościoła parafialnego św. Mateusza, wydany 29 września 1401 roku przez pierwszego historycznego właściciela Opalenicy – Ticza Bara ma szczególną wagę, gdyż zawiera potwierdzenie i uzupełnienie uposażenia plebanii. Nadanie to pozostało w związku z wybudowaniem nowego kościoła.
Począwszy od kościoła fundacji Ticza Bara, po czasy nam współczesne, opalenicka świątynia była zawsze pod wezwaniem św. Mateusza – ewangelisty.
Szczególnie hojny dla opalenickiej parafii był Ticz Bar, właściciel Opalenicy w latach 1393-1404. Wiadomości o kościele jego fundacji są nadzwyczaj skąpe. Jak wyglądał zewnątrz i wewnątrz nie wiadomo. Była to zapewne drewniana, skromna budowla, podobnie jak wiele innych kościołów w tym okresie. Jedynym zachowanym śladem materialnym ze średniowiecznego wyposażenia kościoła jest późnogotycki krucyfiks z przełomu XV i XVI wieku.
Następny właściciel miasta – Moście ze Stęszewa, kasztelan poznański, w ciągu 20 lat władania miastem nie przejawiał dbałości o kościół. W XV wieku Opalenica miała 10 kolejnych właścicieli, którzy nie zawsze zamieszkiwali w Opalenicy i mało interesowali się kościołem. W roku 1445 Opalenicę wraz z zamkiem kupił Piotr z Bnina, kasztelan santocki. Od tego czasu na przeciąg 330 lat Opalenica stała się gniazdem rodowym jednego z najbardziej wpływowych rodów wielkopolskich, Opalińskich (początkowo pisali się również Opaleńscy), którzy od nazwy miasta przyjęli w roku 1453 nazwisko. Piotr z Bnina Opaliński, zmarły około 1466 r., dał liczne dowody troski o kościół. Jednakże nie wszyscy Opalińscy dbali o rozwój miasta i kościoła.
Kościół św. Mateusza (stan z ok. 1960 r.)
W dziejach parafii jako fundator nowego, murowanego i kościoła zapisał się Jan Opaliński, wnuk Piotra. Zostawszy dziedzicem Opalenicy po 1504 roku, we władanie przejął rozległe włości opalenickie, składające się wtedy z miasta i 12 wsi. Dzięki dużym dochodom z własnego majątku i posagowi żony Barbary z Lubrańskich, mógł wystawić pierwszy w dziejach parafii murowany kościół, na miejscu drewnianego, po którym nie zachowały się żadne ślady.
Architektura kościoła w Opalenicy wzorowana była na świątyni Najświętszej Maryi Panny w Poznaniu, budowli późnogotyckiej, wzniesionej w latach 1431-1444. Kościół ten, bez wieży, składał się głównie z prezbiterium, duże drzwi świątyni umieszczono naprzeciw wielkiego ołtarza i ambony. Później do takich kościołów – również i w Opalenicy – dobudowywano kaplice, wieże, zakrystie, skarbce.
Patron Jan Opaliński zawarł 8 lutego 1518 roku umowę z murarzem z Poznania Wojciechem Rudą, w której wyraźnie określił, iż realizacja ta ma być wzorowana na świątyni poznańskiej. Korpus kościoła w Opalenicy charakteryzowało wydłużone halowo-nawowe wnętrze, rozpostarte na międzynawowych filarach, pozbawione jednak znaczącego w tego typu rozwiązaniach, tzw. obejścia chóru. Przybytek ten miał być wewnątrz 36 łokci długi, szeroki na 16 łokci i podzielony na trzy części przez dwa rzędy filarów.
Do kościoła dobudowano osobną kaplicę obok zakrystii, nazwaną później kaplicą Matki Boskiej Pocieszenia. Na piętrze tej kaplicy umieszczono kaplicę Matki Boskiej Szkaplerznej, której dwie ostrołukowe arkady umożliwiały połączenie z prezbiterium i z nawą główną. W ten sposób recepcja pierwotnego wzoru uległa zmianie. Budowa kościoła trwała krótko, zakończono ją do 1525 roku. Trudno odtworzyć wystrój wewnętrzny kościoła. Akta wizytacyjne i parafialne nie mówią także czy i kiedy kościół był konsekrowany.
Kościół fundacji Jana Opalińskiego uległ spaleniu w pożarze, jaki strawił miasto w pierwszych latach XVII wieku. Wskutek tego pożaru spaliła się wysoka, z daleka widoczna wieża, a dzwony uległy częściowemu zniszczeniu. Mimo licznych starań wieży nigdy już nie wy-budowano.
Z akt wizytacji kościołów dekanatu grodziskiego przeprowadzonej przez księdza Pomorskiego w 1607 roku dowiadujemy się, że na miejscu poprzedniego buduje się nowy kościół murowany. W okresie budowy parafianom służyła prowizoryczna kaplica murowana, także pod wezwaniem św. Mateusza, z jednym tylko ołtarzem niekonsekrowanym, z obrazem Matki Boskiej Pocieszenia. Wizytacja księdza Pomorskiego wspomina także o funkcjonowaniu cegielni, w której wypalano cegłę gruntową na odbudowę kościoła i przekształcenie zamku.
Wznoszenie nowego kościoła ukończono około 1620 roku. Mimo że wszędzie zanikał już renesans, pozostawiono tu nadal pierwotny gotycki kształt korpusu budynku. Wnętrze ozdobiono ołtarzami, obrazami i rzeźbami o stylistyce charakteryzującej wczesny barok.
Po roku 1620 do kościoła od strony południowej dobudowano kaplicę ze sklepieniem kolebkowym, zwaną kaplicą Opalińskich. Drugą kaplicę dwukondygnacyjną dobudowano ze strony północnej, na miejscu poprzedniej. Przy prezbiterium w przyziemiu umieszczono zakrystię i skarbiec. Przez tzw. boczną kruchtę wiedzie drugie wejście do kościoła.
W latach następnych kościół kilkakrotnie był remontowany i przebudowywany. Towarzyszyło temu nadawanie wnętrzu nowego wystroju. Z dokumentu wizytacyjnego ks. Kurskiego z 1679 roku wynika, że mur kościoła coraz bardziej pękał i wizytator napominał ks. Pawła Hoffmanna, proboszcza opalenickiego w latach 1676-1684, aby niezwłocznie rozpoczął remont kościoła przy pomocy patrona i parafian.
Również konstrukcja dachu, wykonana z drewna, pokryta dachówką, uległa zniszczeniu. Ponieważ kozły i szczyty były osłabione, kościół w roku 1841 został obniżony w dachu o trzy łokcie. Kościół wtedy w świetle wewnętrznym w prezbiterium miał 9,20 m szerokości i 10,05 m długości, w nawie głównej 10,40 m szerokości, 16,6 m długości, a wysokość wynosiła 12,00 m. Także w tym roku dobudowano z cegły kruchtę główną, węższą i niższą od nawy, krytą dachówką, a w jej „dachu” umieszczono dzwony z roku 1732, 1750 i 1733 oraz sygnaturkę z 1694 r. na dachu, na złączeniu nawy z prezbiterium.
W opisie z 5 lutego 1862 r. przy obejmowaniu parafii przez ks. prób. Wacława Karwowskiego stwierdzono, że kościół: w świetle wewnętrznym jest długi 85 stóp, szeroki 33 stopy, przedsionek 20 stóp długi i szeroki 8 stóp. Sklepienie w nawie głównej kolebkowe opiera się na 6 obszernych ośmiobocznych filarach z cegły. Posadzka była w kwadraty, częściowo dębowa a częściowo z drewna sosnowego. Kościół od strony południowej oświetlany był przez pięć wysokich okien. Dwa okna w prezbiterium, dwa w nawie głównej, jedno w górnej części kruchty, natomiast od strony wschodniej podobne trzy okna oświetlały kaplicę Matki Boskiej Szkaplerznej, jedno okno w nawie oraz jedno w górnej części kruchty.
W początkach XX wieku parafia liczyła ponad 5 tysięcy wiernych i kościół pozornie obszerny okazał się już nie wystarczający. Podczas wizytacji pasterskiej (4-6 września 1920 r.) księdza biskupa Stanisława Łukomskiego, sufragana poznańskiego zobowiązano proboszcza ks. Mieczysława Chudzińskiego i Dozór kościelny do poszerzenia kościoła. W latach 1927-1928 trwała przebudowa kościoła wg projektu i pod nadzorem inż. architekta Mariana Andrzejewskiego z Poznania. Budowniczym był Skrzydlewski z Grodziska. Przebudowa polegała na usunięciu sześciu filarów i niektórych ołtarzy, wykonaniu nowego, sklepienia kolebkowego oraz modernizacji i konserwacji ołtarza głównego i ołtarza Przemienienia Pańskiego. Empora organowa zamykająca od zachodu przestrzeń kościoła została wysunięta do przodu o 2 metry, przez co znacznie zwiększono ilość miejsca przy organach.
Modernizacja kościoła stanowiła olbrzymi wysiłek finansowy i organizacyjny. Całość kosztów przebudowy kościoła wyniosła 32.841,85 zł. Wydatki zostały pokryte przez parafian bądź przez patronów oraz pożyczki. Jedną szóstą kosztów, głównie na ołtarz wielki, pokrył Tadeusz Ruczyński z Rudnik. Drugi patron kościoła w okresie międzywojennym, właściciel Porażyna i Sielinka, generał Kazimierz Sosnkowski również przeznaczył znaczną kwotę na ten cel.
Kształt kościoła z czasów księdza M. Chudzińskiego pozostał nie zmieniony do czasów obecnych. Przez ostatnie 70 lat wykonano w kościele niewielkie remonty, odnowienia, malowanie, upiększanie wnętrza. Kościół z zewnątrz nie otynkowany, posiada w korpusie, prezbiterium i kruchcie dach dwuspadowy kryty dachówką. W górnej części murów na zewnątrz kościoła biegnie fryz z wnękami w kształcie krzyża równoramiennego i częściowo fryz ząbkowy. Nawa główna oddzielona jest od kruchty i prezbiterium schodkowym szczytem wieńczącym elewację kościoła, sugerującym drogę ku niebu kościelnymi schodkami. Trójkątne szczyty kaplicy Przemienienia Pańskiego, prezbiterium i kruchty ozdobione są wnękami ostrołukowymi i sterczynami stalowymi. Od strony zachodniej widzimy ostrołukowy portal uskokowy z tympanonem z piaskowca, gdzie płaskorzeźba przedstawia Matkę Najświętszą — opiekunkę rodziny polskiej. Zewnętrzne naroża kruchty i prezbiterium wzmocnione są szerokimi i wysokimi szkarpami, pozostałe dwie szkarpy od strony południa, po bokach kaplicy Opalińskich są niższe i węższe. Od strony kaplic brak szkarp. System architektoniczny nadał kościołowi charakteru monumentalności, a jego bryła górowała nad miastem do czasu wybudowania szkoły i ratusza.
